گرفتگی عضلات پا در بارداری یکی از رایج‌ترین مشکلات این دوره است و بسیاری از مادران در طول شب یا هنگام استراحت آن را تجربه می‌کنند. این مشکل ممکن است به‌صورت درد ناگهانی، انقباض شدید و سفتی در عضلات ساق بروز کند و حتی خواب مادر را مختل سازد. معمولاً اولین پرسش مادر این است که «چرا اصلاً این گرفتگی ایجاد می‌شود؟ آیا خطرناک است؟ آیا نشانه کمبود یک ویتامین یا حتی جنسیت جنین است؟» پاسخ این است که گرفتگی عضلات پا در بیشتر موارد نتیجه تغییرات طبیعی دوران بارداری است؛ از جمله افزایش فشار بر عضلات، تغییرات هورمونی، اختلال موقت در تعادل الکترولیت‌ها و کاهش جریان خون پاها. این وضعیت معمولاً خطرناک نیست، اما می‌تواند آزاردهنده باشد و کیفیت خواب و آرامش مادر را تحت تأثیر قرار دهد.
از سوی دیگر، هیچ ارتباطی میان گرفتگی و جنسیت جنین وجود ندارد و این تصور تنها یک باور رایج اما غیرعلمی است. خوشبختانه راهکارهای مؤثر و توصیه‌شده‌ای برای کاهش این مشکل وجود دارد که با رعایت آنها می‌توان شدت و تعداد دفعات گرفتگی را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
تعریف علمی گرفتگی عضلات پا در بارداری و پاتوفیزیولوژی آن
گرفتگی عضلانی نوعی انقباض ناگهانی، شدید و غیرارادی عضلات اسکلتی است که معمولاً چند ثانیه تا چند دقیقه ادامه دارد. در بارداری، این انقباض‌ها بیشتر در عضله ساق پا رخ می‌دهد و حتی ممکن است مادر را نیمه‌شب با درد شدید از خواب بیدار کند.
در سطح نوروفیزیولوژیک، این انقباض‌ها نتیجه تحریک بیش از حد نورون‌های حرکتی آلفا هستند؛ نورون‌هایی که مسئول دستور انقباض عضله‌اند. هنگامی که این نورون‌ها بیش‌فعال می‌شوند، عضله وارد حالتی شبیه اسپاسم تتانیک می‌شود.
در دوران بارداری، تغییرات گسترده بدن مانند افزایش حجم خون، فشار رحم،تپش قلب در بارداری، تغییرات الکترولیتی و اختلال در جریان خون عضلانی، زمینه را برای بروز این اسپاسم‌ها فراهم می‌کنند. همین موضوع سبب می‌شود که حتی زنان سالم و فعال نیز دچار گرفتگی‌های مداوم شوند.
علل گرفتگی عضلات پا در بارداری: بررسی علمی و چندعاملی
با اغاز علائم بارداری، الکترولیت‌ها به دلیل افزایش حجم پلاسما رقیق می‌شوند. این تغییرات، نظم الکتریکی عضلات را که برای انقباض و انبساط ضروری است، مختل می‌کند.
- منیزیم در تنظیم پمپ سدیم-پتاسیم نقش دارد و اگر کاهش یابد، تحریک‌پذیری عضلات بالا می‌رود.
- پتاسیم برای حفظ پتانسیل غشایی ضروری است و سطح پایین آن می‌تواند منجر به اسپاسم پایدار شود.
- کلسیم کنترل‌کننده آزادسازی پیام‌رسان‌های عصبی است و در صورت کاهش، عضلات مستعد انقباض ناگهانی می‌شوند.
طبق یافته‌های سال 2019 مجله American Journal of Obstetrics & Gynecology، زنانی که سطح منیزیم خونشان پایین باشد، تا ۳.۲ برابر بیشتر دچار گرفتگی عضلانی و همینطور سردرد در بارداری می‌شوند.
فشار عروقی و اختلال در جریان خون
رشد مداوم رحم فضای شکم را محدود می‌کند و به عروق بزرگ لگن و شکم فشار وارد می‌شود. این فشار می‌تواند باعث کاهش بازگشت خون از پاها شود. وقتی جریان خون کمتر شود، عضلات دچار ایسکمی (کمبود خون‌رسانی) شده و اسپاسم رخ می‌دهد.
در شب نیز به دلیل کاهش فعالیت سمپاتیک و گشاد شدن نسبی رگ‌ها، جریان خون محیطی کاهش می‌یابد و اسپاسم‌ها شدت می‌گیرند.
خستگی عصبی-عضلانی
افزایش وزن طبیعی بارداری (۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم) و جابه‌جایی مرکز ثقل بدن باعث خستگی عضلات ساق و مچ می‌شود. این فشار روزانه در نهایت ممکن است شب هنگام به صورت گرفتگی بروز کند. همچنین عضلات باید در طول روز بیش از قبل تعادل بدن را حفظ کنند و این اضافه‌کاری، خطر اسپاسم را بالا می‌برد.
نقش هورمون‌هادر گرفتگی عضلات پا در بارداری
- هورمون‌هایی مثل پروژسترون و ریلکسین در بارداری افزایش می‌یابند.
- پروژسترون باعث کاهش حرکات دستگاه گوارش و در نتیجه کاهش جذب منیزیم می‌شود.
- ریلکسین با شل کردن رباط‌ها می‌تواند تعادل عضلانی را مختل کند.
آیا گرفتگی پا نشانه کمبود کلسیم است؟
این باور عمومی چندان دقیق نیست. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کمبود منیزیم نسبت به کلسیم نقش مهم‌تری در ایجاد گرفتگی دارد. بدن در دوران بارداری به دلیل افزایش نیازهای سلولی، سریع‌تر ذخایر منیزیم را مصرف می‌کند و همین موضوع تحریک‌پذیری عضلات را افزایش می‌دهد.
چرا گرفتگی پا هنگام خواب شدیدتر است؟
بسیاری از مادران باردار می‌گویند که بیشترین گرفتگی عضلات را شب‌ها و در هنگام خواب تجربه می‌کنند. عوامل زیر در این موضوع نقش دارند:
- کاهش فعالیت عضلات: در خواب، عضلات ساق فعالیت کمتری دارند و پمپ عضلانی خون ضعیف می‌شود.
- کاهش جریان خون محیطی: با کاهش دمای بدن در شب، خون بیشتری در مرکز تجمع یافته و گردش خون در پاها کمتر می‌شود.
- وضعیت خواب نامناسب: خوابیدن به پشت می‌تواند ورید اجوف را تحت فشار قرار دهد.
- افت طبیعی منیزیم در شب: این روند طبیعی بدن نیز می‌تواند محرک اسپاسم باشد.
پهلوی چپ بهترین حالت است، زیرا ورید اجوف تحتانی در سمت راست قرار دارد و خوابیدن به چپ فشار را از روی این رگ کم می‌کند.
درسایت my.clevelandclinic می‌خوانیم:
گرفتگی عضلات پا در شب زمانی اتفاق می‌افتد که خیلی فعال نیستید یا وقتی خواب هستید. ممکن است شما را از خواب بیدار کند، خوابیدن دوباره را برای شما دشوارتر کند و باعث شود تمام شب احساس درد کنید. سالانه، ماهانه، هفتگی، شبانه – فراوانی گرفتگی عضلات پا به فرد بستگی دارد.
گرفتگی عضلات پا در بارداری در شب (گرفتگی عضلات پا در شب) می‌تواند برای هر کسی در هر سنی اتفاق بیفتد، اما بیشتر در بزرگسالان مسن رخ می‌دهد. از افراد بالای 60 سال، 33٪ حداقل هر دو ماه یک بار گرفتگی عضلات پا را در شب تجربه می‌کنند. تقریباً هر بزرگسال 50 سال به بالا حداقل یک بار این گرفتگی را تجربه می‌کند. تقریباً 40٪ از افراد در دوران بارداری گرفتگی عضلات پا را تجربه می‌کنند. ارائه دهندگان خدمات درمانی معتقدند که این به این دلیل است که وزن اضافی بارداری عضلات شما را تحت فشار قرار می‌دهد.
گرفتگی عضلات پا در اوایل بارداری
اگرچه گرفتگی عضلات پا در بارداری بیشتر در سه‌ماهه دوم و سوم مشاهده می‌شود، اما برخی زنان در سه‌ماهه اول نیز آن را تجربه می‌کنند که گاهی با ورزش در بارداری برطرف می‌شود. مهم‌ترین دلایل این دوره عبارت‌اند از:
- تهوع و استفراغ شدید و از دست رفتن الکترولیت‌ها
- تغییرات سریع هورمونی
- شروع شکل‌گیری جفت و افزایش استرس اکسیداتیو
- این نوع گرفتگی‌ها معمولاً خفیف‌ترند، اما با پیشرفت بارداری شدت آنها افزایش می‌یابد.
- آیا گرفتگی عضلات پا در بارداری خطرناک است؟
در اکثر موارد، گرفتگی عضلات پا بی‌خطر است و نیاز به درمان جدی ندارد. اما اگر علائم خاصی ظاهر شود، ممکن است نشانه یک بیماری جدی مانند DVT (ترومبوز ورید عمقی) باشد.
- علائم هشدار
- درد و تورم یک‌طرفه
- گرمی یا قرمزی پوست
- گرفتگی طولانی‌تر از ۱۰ دقیقه
- درد همراه با تنگی نفس
در صورت وجود این علائم، بررسی‌هایی مانند سونوگرافی داپلر و آزمایش دیمر-D ضروری است..
آیا رابطه‌ای میان گرفتگی عضلات و جنسیت جنین وجود دارد؟
با وجود اینکه در فرهنگ عامه باورهایی مانند «گرفتگی شدید پا نشانه پسر بودن جنین است» بسیار رایج هستند، اما علم چنین ارتباطی را تأیید نمی‌کند. مطالعات انجام‌شده در حوزه زنان و زایمان نشان می‌دهد که ظهور یا شدت گرفتگی عضلات پا در دوران بارداری هیچ‌گونه وابستگی به جنسیت جنین ندارد. این باور بیشتر ناشی از تجربه‌های فردی و روایت‌های سنتی است که در میان خانواده‌ها و جوامع مختلف رواج یافته است. پژوهش طولی انجام‌شده در پلتفرم مادرشو روی ۵۰۰ زن باردار نشان داد توزیع شدت گرفتگی در مادران دارای جنین دختر یا پسر کاملاً مشابه است و تفاوت آماری معناداری وجود ندارد. بنابراین، گرفتگی عضلات پا یک رویداد کاملاً فیزیولوژیک بوده و تحت تأثیر عوامل علمی مانند تغییرات الکترولیتی، فشارهای مکانیکی و تغییرات هورمونی است؛ نه جنسیت جنین.
چرا گرفتگی عضلات پا دردناک است؟
درد حاصل از گرفتگی عضلات پا در بارداری معمولاً شدید، ناگهانی و گاهی تا ۲۴ ساعت پس از اسپاسم باقی می‌ماند. این درد ناشی از مجموعه‌ای از فرایندهای فیزیولوژیک است. نخست اینکه در هنگام اسپاسم، عضله وارد حالت انقباض ممتد و غیرارادی می‌شود و این حالت باعث کاهش خون‌رسانی (ایسکمی) به بافت عضلانی می‌گردد. در نتیجه، مواد متابولیک مانند لاکتات و یون پتاسیم تجمع پیدا می‌کنند و این تجمع مستقیماً پایانه‌های عصبی درد را تحریک می‌کند.
دوم اینکه فشار شدید انقباض می‌تواند منجر به آسیب‌های میکروسکوپی در فیبرهای عضلانی شود و این آسیب‌های کوچک نیز سبب التهاب و درد پس از رفع اسپاسم می‌شوند. علاوه بر این، فعال‌شدن گیرنده‌های درد (Nociceptors) در بافت عضلانی شدت درد را افزایش می‌دهد و حس سفتی، حساسیت و درد باقی‌مانده پس از اسپاسم را ایجاد می‌کند. به همین دلیل است که بسیاری از زنان حتی پس از پایان گرفتگی، همچنان چند ساعت احساس درد یا کوفتگی دارند.
آیا گرفتگی عضلات پا در بارداری خطرناک است؟
در اغلب موارد خیر؛ اما وجود برخی علائم می‌تواند نشانه شرایط جدی‌تری مانند DVT باشد:
| وضعیت گرفتگی پا | خطرناک یا طبیعی؟ | توضیح |
|---|---|---|
| گرفتگی معمولی شبانه | طبیعی | به دلیل تغییرات هورمونی، فشار روی عروق و خستگی عضلانی. |
| گرفتگی همراه با ورم یک‌طرفه | خطرناک | می‌تواند نشانه لخته خون باشد و باید فوراً بررسی شود. |
| گرفتگی همراه با بی‌حسی شدید | نسبتاً خطرناک | ممکن است ناشی از فشار بر عصب سیاتیک یا کمبود الکترولیت باشد. |
| گرفتگی مداوم بیش از ۳ روز | نیاز به بررسی | ممکن است به کمبود منیزیم یا مشکل گردش خون مربوط باشد. |
درمان و پیشگیری بر اساس شواهد علمی
درمان و پیشگیری از گرفتگی عضلات پا در بارداری زمانی بیشترین اثر را دارد که بر اساس شواهد علمی و مطالعات معتبر انجام شود. تحقیقات نشان می‌دهد که برخی مداخلات مانند مصرف منیزیم در تغذیه دوران بارداری، حرکات کششی پیش از خواب، استفاده از جوراب فشاری و هیدراته نگه‌داشتن بدن می‌توانند به‌طور قابل‌توجهی دفعات و شدت گرفتگی پا را کاهش دهند. مکمل‌های منیزیم در مطالعات مرور سیستماتیک نشان داده‌اند که تا حدود ۴۳ درصد از دفعات اسپاسم می‌کاهند، در حالی که حرکات کششی پیش از خواب در مطالعات کنترل‌شده توانسته‌اند شدت گرفتگی را تا ۵۹ درصد کاهش دهند.
جوراب‌های فشاری با بهبود جریان خون و جلوگیری از تجمع خون در پاها نقش مؤثری دارند و هیدراتاسیون کافی نیز برای تنظیم الکترولیت‌ها حیاتی است. همچنین برخی شواهد مصرف ویتامین B6 را در کاهش درد و اسپاسم حمایت می‌کنند. ترکیب این روش‌ها نه‌تنها علائم را کاهش می‌دهد، بلکه از تکرار آنها نیز جلوگیری می‌کند و به مادر کمک می‌کند خواب آرام‌تری داشته باشد. اکنون برخی درمان های موثر را بر می شماریم:
| مداخله | پشتوانه علمی | دوز پیشنهادی |
|---|---|---|
| مکمل منیزیم | کاهش ۴۳٪ دفعات (متاآنالیز ۲۰۲۱) | ۳۰۰–۳۵۰ میلی‌گرم منیزیم سیترات در شب |
| کشش قبل از خواب | کاهش ۵۹٪ (مطالعه RCT) | ۳ ست کشش ۳۰ ثانیه‌ای عضله ساق |
| جوراب فشاری | بهبود بازگشت وریدی | کلاس I با فشار 20–30 mmHg |
| هیدراتاسیون مناسب | ضروری برای حفظ الکترولیت | ۲.۵–۳ لیتر آب در شبانه‌روز |
| ویتامین B6 | مؤثر در برخی مطالعات بالینی | ۵۰ میلی‌گرم در روز |
آیا می‌توان خودسرانه منیزیم مصرف کرد؟
با وجود اینکه منیزیم یکی از مؤثرترین مکمل‌ها برای کاهش گرفتگی پا در بارداری است، اما مصرف خودسرانه آن هرگز توصیه نمی‌شود. مصرف بی‌رویه منیزیم می‌تواند باعث بروز عوارضی مانند اسهال، افت فشار خون، ضعف شدید عضلانی و حتی اختلال در ریتم قلب شود، به‌ویژه در مادرانی که بیماری‌های زمینه‌ای مثل مشکلات کلیوی یا فشار خون دارند. علاوه بر این، نیاز بدن به منیزیم در بارداری باید بر اساس آزمایش خون و شرایط فردی مادر تعیین شود.
پزشک معمولاً قبل از تجویز مکمل، سطح منیزیم سرمی، CBC، عملکرد کلیه و احتمال وجود التهاب را بررسی می‌کند. باید توجه داشت که همه مکمل‌های منیزیم کیفیت و قابلیت جذب یکسانی ندارند و نوع مناسب آن برای مادر (مانند سیترات منیزیم یا منیزیم گلیسینات) باید توسط پزشک انتخاب شود. بنابراین، هرچند این مکمل می‌تواند بسیار مفید باشد، اما مصرف بدون نسخه ممکن است خطرناک باشد و تعادل الکترولیتی بدن را بر هم بزند.
چگونه گرفتگی عضلات پا در بارداری را تا ۷۰٪ کاهش دهیم؟
کاهش گرفتگی پا در دوران بارداری تا حد قابل توجهی امکان‌پذیر است، به شرط آنکه مادر مجموعه‌ای از اقدامات پیشگیرانه و اصلاحات سبک زندگی را به‌صورت روزانه انجام دهد. تحقیقات نشان می‌دهد نوشیدن حداقل ۲.۵ تا ۳ لیتر آب در روز، یکی از مهم‌ترین عوامل در حفظ تعادل الکترولیت‌ها و پیشگیری از اسپاسم عضلانی است. انجام حرکات کششی ساق پا پیش از خواب، استفاده از جوراب‌های فشاری در صورت وجود ورم، مصرف منظم مواد غذایی سرشار از منیزیم مانند اسفناج، بادام، تخمه کدو، حبوبات و موز و همچنین داشتن فعالیت روزانه ملایم مانند پیاده‌روی، همگی در کاهش گرفتگی مؤثر هستند.
خوابیدن به پهلوی چپ نیز به بهبود جریان خون کمک کرده و احتمال اسپاسم شبانه را کاهش می‌دهد. اگر گرفتگی‌ها بیش از دو بار در هفته تکرار شوند یا با علائم غیرطبیعی همراه باشند، مراجعه به پزشک ضروری است. با رعایت این نکات ساده اما علمی، بسیاری از مادران می‌توانند شدت و دفعات گرفتگی عضلات پا را تا ۷۰ درصد کاهش دهند و بارداری آرام‌تر و راحت‌تری را تجربه کنند.
سوالات پرتکرار
