چگونه با کودک پرخاشگر رفتار کنیم؟ 9 راهکار عملی

آیا کودک شما گاهی بدون دلیل عصبانی می‌شود، اشیا را پرت می‌کند یا با دیگران پرخاشگری می‌کند؟ پرخاشگری در کودکان معمولاً ناشی از ناتوانی در بیان احساسات، مدیریت هیجان یا مهارت‌های ارتباطی است. کودکانی که نمی‌توانند ناامیدی یا نیازهایشان را کلامی بیان کنند، اغلب رفتارهای تهاجمی نشان می‌دهند. علاوه بر این، محیط خانواده، رفتار والدین و فشارهای محیطی می‌تواند این رفتارها را تشدید کند.

خوشبختانه با درک علت رفتار و استفاده از روش‌های علمی مثل قوانین روشن، آموزش مهارت‌های مدیریت خشم و تقویت رفتار مثبت، می‌توان پرخاشگری کودکان را کنترل کرد و محیطی امن برای رشد آنها ایجاد کرد. حتی استفاده از پرستار کودک در منزل می‌تواند به والدین کمک کند تا رفتار کودک را بهتر مدیریت کنند و آرامش بیشتری در خانه برقرار شود. در این مقاله، راهکارهای عملی برای برخورد با کودک پرخاشگر را بررسی می‌کنیم تا بتوانید هم علت رفتار را بشناسید و هم آن را به‌طور مؤثر کنترل کنید.

دلایل پرخاشگری کودکان

هر کودک دلایل خاص خود برای پرخاشگری دارد؛ شناخت این عوامل به والدین کمک می‌کند واکنش‌های مناسب نشان دهند و رفتارهای کودک را بهتر مدیریت کنند.

می‌توان دلایل پرخاشگری را در کودکان به چند گروه تقسیم کرد.

1. اختلالات خلقی

ابتدا باید بررسی کرد که آیا مشکلات خلقی وجود دارد یا خیر. کودکانی که دچار اختلال دوقطبی هستند، در مراحل شیدایی (مانیا) بسیار مکرر پرخاشگر می‌شوند. آن‌ها کنترل خود را از دست می‌دهند و رفتارهای تکانشی نشان می‌دهند. در سوی دیگر، وقتی این کودکان دچار افسردگی می‌شوند، گرچه پرخاشگری کمتر رایج است، ممکن است تحریک‌پذیر شوند و این تحریک‌پذیری گاهی باعث می‌شود کودک به دیگران پرخاش کند.

2. روان‌ پریشی

بیماری‌های روان‌پریشی نیز می‌توانند با پرخاشگری بروز کنند. برای مثال، کودکانی که مبتلا به اسکیزوفرنی هستند، اغلب به محرک‌های درونی پاسخ می‌دهند که می‌تواند آزاردهنده باشد. گاهی کودکان اسکیزوفرنی دچار بی‌اعتمادی یا سوءظن می‌شوند و یا حتی به شکل پارانوئید رفتار می‌کنند و به دلیل ترس خود پرخاشگری می‌کنند.

3. ناامیدی و ناکامی

کودکانی که مشکلات شناختی (آنچه اکنون به عنوان اختلالات ذهنی شناخته می‌شود) یا مشکلات ارتباطی (شامل اوتیسم) دارند، ممکن است پرخاشگری نشان دهند. وقتی این کودکان پرخاشگری می‌کنند، اغلب به این دلیل است که نمی‌توانند اضطراب یا ناامیدی خود را به درستی بیان کنند و پرخاشگری راهی برای ابراز احساساتشان است. همچنین این پرخاشگری می‌تواند ناشی از تکانشگری باشد.

4. تکانشگری

سپس اختلالات رفتاری مخرب مطرح هستند. در کودکان مبتلا به ADHD (بیش‌فعالی همراه با نقص توجه)، تکانشگری و تصمیم‌گیری ضعیف می‌تواند منجر به رفتارهایی شود که به عنوان پرخاشگری تفسیر می‌شوند. این کودکان اغلب عواقب رفتارهای خود را در نظر نمی‌گیرند، و ممکن است دیگران این رفتارها را بی‌رحمانه یا عمدی تفسیر کنند در حالی که کودک واقعاً فکر نمی‌کند.

5. اختلال رفتار

در اختلال رفتار (Conduct Disorder)، پرخاشگری بخشی از ساختار بیماری است. برخلاف کودکی که صرفاً عواقب کارهایش را در نظر نمی‌گیرد، کودکان مبتلا به CD عمدتاً رفتارهای بدخواهانه دارند و درمان و پیش‌آگهی آن‌ها متفاوت است.

6. آسیب‌های جسمی

گاهی دلایل ارگانیک برای انفجارهای پرخاشگرانه وجود دارد، مانند آسیب به لوب پیشانی مغز یا برخی انواع صرع. در این موارد ممکن است هیچ دلیل قابل فهمی برای پرخاشگری وجود نداشته باشد و پرخاشگری حالت انفجاری داشته باشد.

7. تروما

در نهایت، گاهی پرخاشگری کودکان یا نوجوانان به دلیل فشارها و استرس‌های محیطی ایجاد می‌شود و نشان‌دهنده یک بیماری عاطفی نیست. با این حال، مهم است بدانیم که این حالت نسبتاً نادر است و اگر پرخاشگری به شکل مکرر شروع شود، می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات عاطفی در حال شکل‌گیری باشد.

نشانه‌ها و الگوهای پرخاشگری در کودکان

شناخت نشانه‌ها و الگوهای پرخاشگری به والدین کمک می‌کند پیش از شدید شدن رفتارهای کودک، مداخله مناسب انجام دهند و از بروز تنش‌های بیشتر جلوگیری کنند. توجه به این علائم، اولین قدم در کنترل خشم کودک و آموزش رفتارهای سالم است.

• رفتارهای فیزیکی: سوراخ کردن، نیشگون گرفتن، هل دادن، تنه زدن، تف کردن، زمین زدن، ضربه زدن، لگد زدن، پرتاب اشیاء و کتک زدن.
• استفاده از کلمات: توهین‌ها و تمسخرها.
• فعالیت‌های پنهان و دشوار برای تشخیص: دروغ گفتن، تقلب کردن، دزدی و آتش‌سوزی.
• واکنش پرخاشگرانه به ناکامی، تمسخر یا تهدید
• دخالت در روابط اجتماعی: شایعه‌پراکنی، دستکاری در دوستی‌ها یا محروم کردن یک نفر از گروه.
• اعمال جنسی بدون رضایت طرف مقابل
• زورگویی (Bullying): رفتار پرخاشگرانه مکرر از هر نوع.

روش‌های برخورد با کودک پرخاشگر

شناخت و به‌کارگیری روش‌های علمی و عملی برای مدیریت پرخاشگری کودک، به والدین کمک می‌کند رفتارهای نادرست را کاهش داده و مهارت‌های اجتماعی و هیجانی کودک را تقویت کنند.

1. درک علت پرخاشگری در برخورد با کودک

کودکان مغز در حال رشد دارند و هنوز مهارت‌های شناختی و هیجانی بزرگسالان را ندارند. به همین دلیل ممکن است از راه پرخاشگری نیازها یا ناراحتی‌های خود را نشان دهند. یکی از گام‌های مهم در مدیریت رفتار کودک، شناخت دلایل پرخاشگری کودکان است. وقتی والدین درک کنند که کودک توانایی کنترل یا بیان احساساتش را ندارد، می‌توانند با صبر و مهارت مناسب واکنش نشان دهند و به او کمک کنند رفتارهای پرخاشگرانه را کاهش دهد.

علاوه بر آن، عوامل محیطی مانند تنش خانوادگی، تغییرات مهم در محیط خانه یا مدرسه، یا قرارگیری در معرض رفتارهای پرخاشگرانه (مثلاً دعواهای خانه یا برنامه‌های رسانه‌ای خشن) نیز می‌توانند باعث تشدید این رفتار و تربیت نادرست کودکان شوند. بزرگ‌ترها باید با دقت واکنش نشان دهند و سعی کنند عوامل محرک را کاهش دهند . علل رایج پرخاشگری در کودکان:

• عوامل ژنتیکی و وراثتی
• تأثیر محیط بیرونی (مثلاً همسالان، رسانه، فرهنگ)
• الگوگیری از والدین یا نزدیکان
• احساس ناامیدی و سرخوردگی به‌ویژه در موقعیت‌های ناتوانی در بیان نیاز
• اختلالات رشد عصبی مانند ADHD، اوتیسم، مشکلات شناختی
• استرس محیطی، تنش خانوادگی، فقدان ثبات
• کمبود عزت‌نفس، اضطراب یا افسردگی

2. شناسایی نشانه‌ها و الگوهای رفتاری

نشانه‌های پرخاشگری ممکن است به شکل رفتار فیزیکی مانند هل دادن، ضربه زدن یا گاز گرفتن یا کلامی مثل ناسزاگویی و فریاد ظاهر شود. این علائم به‌خصوص اگر در سن حدود ۵ سالگی دیده شوند، هشدار برای نیاز به اقدام تربیتی است. علاوه بر آن، تغییرات در خلق‌وخو، بی‌ثباتی خواب و اشتها، لجبازی مکرر، پرت کردن اشیا توسط کودک یا تقاضای توجه بیش از حد نیز نشان می‌دهد کودک از چارچوب هیجانی خود خارج شده است و نیازمند توجه دقیق‌تر والدین است.

3. آرامش والدین و حفظ خونسردی

در برخورد با کودک پرخاشگر، حفظ آرامش والدین و توانایی کنترل خشم کودک کلید اصلی است. واکنش‌های تند مانند فریاد یا تحقیر معمولاً باعث تشدید رفتار کودک می‌شوند، نه کنترل آن. والدین باید بدون خشونت و بدون استفاده از تنبیه فیزیکی، پیام واضحی بدهند: «این رفتار قابل قبول نیست، اما من همچنان دوستت دارم». این پیام هم قاطعیت دارد و هم امنیت را تضمین می‌کند و به کودک کمک می‌کند یاد بگیرد چگونه احساسات و خشم خود را به شکل مناسب بیان کند.

در سایت nhs.uk می‌خوانیم:

با فرزندتان همکاری کنید تا به او در مقابله با خشمش کمک کنید. به این ترتیب، به فرزندتان می‌فهمانید که مشکل، خشم است، نه او.

با کودکان کوچکتر، این می‌تواند سرگرم‌کننده و خلاقانه باشد. برای خشم یک اسم بگذارید و سعی کنید آن را نقاشی کنید – برای مثال، خشم می‌تواند آتشفشانی باشد که در نهایت منفجر می‌شود.

نحوه واکنش شما به خشم می‌تواند بر نحوه واکنش فرزندتان به خشم تأثیر بگذارد. تبدیل آن به چیزی که با هم با آن مقابله می‌کنید، می‌تواند به هر دوی شما کمک کند.

4. تعیین قوانین شفاف و مرزهای مشخص

کودکان نیاز دارند بدانند چه رفتارهایی قابل قبول است و چه چیزهایی خط قرمز محسوب می‌شود. بیان قوانین ساده مانند «ما کسی را نمی‌زنیم و نمی‌گاز می‌گیریم» به کودک کمک می‌کند چارچوب رفتاری خود را بفهمد. در کنار قوانین، پیامدهای مشخص و معقول برای رفتارهای نادرست معرفی کنید؛ مثلاً موقت از بازی یا فعالیت لذت‌بخش بازماندن. ثبات در اجرای این قواعد باعث می‌شود کودک بفهمد رفتارهایش پیامد دارد و به کنترل رفتار کمک می‌کند.

5. واکنش فوری و زمان خروج کنترل‌شده

اگر کودک رفتار پرخاشگرانه انجام داد، بهتر است واکنش سریع و بدون خشم داشته باشید؛ می‌توانید کودک را برای ۲ تا ۴ دقیقه از موقعیت خارج کنید (timeout)، و سپس با او گفت‌وگوی آرامی درباره رفتارش داشته باشید. این روش ترکیبی از قاطعیت و کنترل عاطفی است و نشان می‌دهد رفتار نادرست نتیجه دارد، اما پذیرش بعدی مجدد نیز فراهم است. کودک یاد می‌گیرد پس از آرام شدن، قادر به صحبت و جبران است.

6. تقویت رفتار مثبت و سیستم پاداش

زندانی کردن یا سرزنش کودک به ندرت نتایج مفید دارد؛ در مقابل، تمرکز بر رفتار مثبت و تشویق آن مؤثرتر است. وقتی کودک رفتار درست انجام می‌دهد، فورا تشویق کنید، امتیاز دهید یا کلامی تشویقی داشته باشید.

مثلاً هر بار رفتار خوبی مثل آرام بودن در زمان عصبانیت یا استفاده از کلمات مناسب را تشخیص دهید و با ستاره، برچسب یا جمله مثبت، به او انگیزه بدهید. این سیستم تعاملی، کودک را به سمت رفتارهای سازگار سوق می‌دهد.

7. آموزش مدیریت هیجان و حل مسئله

به جای تسلیم شدن در برابر پرخاشگری، به کودک کمک کنید خشم خود را بشناسد و کنترل کند: تنفس عمیق، شمارش معکوس، مشت باز کردن، یا دور شدن از موقعیت می‌تواند مفید باشد.

پس از آرام شدن، با کودک صحبت کنید که چه احساسی داشته و چگونه می‌توانست بدون خشونت نیازش را برطرف کند. آموزش مذاکره و حل تعارض سازنده، مهارتی ماندگار است در کنترل هیجان‌ها و برقراری ارتباط سالم

8. توسعه همدلی و ارتباط مؤثر

کودکانی که با احساسات دیگران آشنا نیستند، ممکن است پرخاشگری را راهی برای برقراری قدرت یا جلب توجه بدانند. پرسش‌هایی مانند «دوستت اون لحظه چه احساسی داشت؟» کمک می‌کنند همدلی در او رشد کند و رفتار مناسب‌تری انتخاب کند

همچنین گوش دادن فعال یعنی در هنگام حرف زدن کودک بی‌قضاوت به او گوش دهید و احساساتش را بازتاب دهید؛ این فرآیند ارتباطی باعث آرامش و کاهش پرخاشگری می‌شود.

9. اصلاح محیط و پیشگیری بلندمدت

برای جلوگیری از تکرار، شرایط محیطی مانند کمبود خواب، گرسنگی، یا بی‌نظمی را تنظیم کنید؛ روتین منظم خواب، غذا و بازی می‌تواند به پیشگیری از تنش کمک کند.

همچنین تأکید بر فعالیت بدنی منظم، بازی آزاد، هنر یا ورزش باعث تخلیه انرژی منفی و تنظیم خلق و مزاج کودک می‌شود. این اقدامات عاملی مهم در پیشگیری بلندمدت‌اند. برا ی مدیریت و پاسخ به پرسش چگونه با کودک پرخاشگر برخورد کنیم؟ این جدول کلی، راهگشاست:

پرسش‌های متداول