اختلال خواب یکی از چالشهای رایج در بزرگسالان سالخورده (بالای ۶۵ سال) است که با توجه به تحولات فیزیولوژیک مرتبط با کهولت سن، شدت مییابد. اگرچه شناختدرمانی رفتاری برای بیخوابی (CBTI) بهعنوان برترین شیوه درمانی (استاندارد طلایی) شناخته میشود، اما به دلیل اثرگذاری سریع و سهولت مصرف، مصرف دارو همچنان محبوب است.
قرصهای خوابآور برای سالمندان شامل دوزهای پایین دُکسپین، مِلاتونین، رامِلتِئون و بازدارندههای دوگانه اورکسین هستند که در قیاس با بنزودیازپینها و داروهای گروه Z، ریسک کمتری به همراه دارند. یک پزشک با دانش کافی میتواند در تصمیمگیری صحیح بین مزایا و معایب رویکردهای دارویی و رفتاری یاریرسان باشد و اطلاعات حیاتی برای پرستار سالمند در منزل را به همراه داشته باشد.
اهمیت استراحت شبانه در دوره سالمندی
احتیاج به خواب با بالا رفتن سن کاهش نمییابد؛ با این حال، تغییرات در ساختار خواب و الگوی شبانهروزی (ریتم سیرکادین) میتواند باعث شود خواب در افراد مسن سبکتر شده، مدت خواب عمیق تقلیل یابد و بیدار شدنهای متوالی افزایش یابد. این دگرگونیها قادرند کیفیت زندگی، عملکرد حافظه و سلامت جسمی را تحتالشعاع قرار داده و خستگی مزمن و سردرد سالمندان را تشدید کنند. در ادامه، ابتدا به سازوکار فیزیولوژی خواب و سپس به راهحلهای درمانی (دارویی و غیردارویی) همراه با عوارض و راهنمای دوزبندی ویژه سالمندان خواهیم پرداخت.
بیخوابی مداوم در دوره پیری
بیخوابی به ناهنجاری در حفظ خواب اطلاق میشود که با خوابآلودگی روزانه، احساس خستگی، صداع (سردرد) یا نقصان در تواناییهای شناختی و وضعیت خلقی همراه است. تشخیص بالینی این وضعیت زمانی مطرح میگردد که مشکل دستکم سه بار در هفته برای حداقل سه ماه تداوم یافته و عملکرد روزمره فرد را مختل سازد.
تحولات فیزیولوژی خواب وابسته به سن
ساعت زیستی بدن (ریتم سیرکادین) و مدارهای عصبی، مسئول نظارت بر چرخههای خواب و بیداری هستند. با گذر عمر، تولید هورمون ملاتونین کاهش مییابد و معمولاً فاز خواب به جلو منتقل میشود (زودتر به رختخواب رفتن و زودتر بیدار شدن). علاوه بر این، زمان صرفشده در خواب با موج آهسته (NREM3) و خواب REM تقلیل پیدا میکند، خواب متناوبتر شده و بهرهوری خواب پایین میآید.
ارزیابی و غربالگری اختلال خواب در سالمندان
پیش از شروع هرگونه مداخله درمانی، ضروری است که فرد مسن برای ۱ تا ۲ هفته، دفترچه ثبت خواب داشته باشد، تمام داروهای خوابآور مصرفی مورد بازبینی قرار گیرند و عوامل ثانویه نظیر آپنه خواب، دردهای مزمن، افسردگی و بیماری های روانی یا بیماریهای داخلی رد یا درمان شوند. اگر پس از اصلاح علل ریشهای، بیخوابی پابرجا ماند، درمان اختصاصی آغاز خواهد شد. تأکید میشود که تا حد امکان، مانند درمان افسردگی بدون دارو، باید از تجویز دارو برای اختلال خواب نیز اجتناب کرد.
درمانهای غیردارویی: CBTI و اصول بهداشت خواب
CBTI شامل آگاهیرسانی درباره بهداشت خواب، مهار محرکها، محدودیت زمانی خوابیدن، تکنیکهای تمدد اعصاب و بازسازی فکری (شناختی) است. اثرات این شیوه ماندگار و بیخطر است، اما وقتگیر بوده و نتیجه فوری ارائه نمیدهد. تغییرات ساده رفتاری و محیطی (مانند حفظ یک برنامه خواب منظم، کاهش چرتهای روزانه و افزایش مواجهه با نور خورشید) میتوانند تأثیر بسزایی داشته باشند.
بر اساس مقاله منتشر شده در سایت choosingwiselycanada
بسیاری از تبلیغات میگویند که قرصهای خوابآور به افراد کمک میکنند تا خواب شبانه کامل و آرامی داشته باشند. اما مطالعات نشان میدهد که این موضوع در زندگی واقعی دقیقاً درست نیست. به طور متوسط، افرادی که یکی از این داروها را مصرف میکنند، فقط کمی طولانیتر و بهتر از کسانی که دارو مصرف نمیکنند، میخوابند.
بهترین قرص آرامبخش برای سالمندان
در افراد مسن، استفاده از دارو باید با احتیاط و به عنوان گزینه ثانویه (پس از CBTI) صورت گیرد. داروهای ایمنتر عبارتند از: دُکسپین (مقدار کم)، تقویتکنندههای ملاتونین (شامل ملاتونین با آزادسازی آهسته و رامِلتِئون) و بازدارندههای دوگانه اورکسین (مانند سوورِکسَنت، لِمبورِکسَنت و داریدورِکسَنت). لازم است به این نکته توجه داشته باشید که بنزودیازپینها و داروهای گروه Z (مانند زولپیدِم، زالِپلُون و اِزوپیکلون) در فهرست معیار بئرز (Beers Criteria) قرار دارند و در سالمندان، خطرات جدیتری به همراه خواهند داشت.
کم عارضه ترین قرصهای خوابآور برای سالمندان
در تحقیقات، ملاتونین آهسته رهش، رامِلتِئون و همچنین دُکسپین در دوز پایین به عنوان انتخابهایی با حداقل عارضه قرص آرامبخش برای افراد مسن معرفی شدهاند. همچنین، بازدارندههای اورکسین در کنترل شروع و تداوم خواب مؤثر بوده و عوارض جانبی کمتری نسبت به بنزودیازپینها نشان میدهند. با این حال، تصمیم نهایی باید بر مبنای وضعیت منحصر به فرد بیمار و تداخلات احتمالی دارویی اتخاذ شود.
داروی گیاهی خواب آور برای سالمندان
برای افراد مسنی که مایل به درمان طبیعی به جای استفاده از قرص آرامبخش هستند، برخی عصارههای گیاهی مانند سنبلالطیب (والریان)، بابونه، اسطوخودوس و مکملهای ملاتونین گیاهی میتوانند در موارد خفیف کارساز باشند و به آرامش موقتی فرد مسن کمک کنند. با وجود این، حتی داروهای گیاهی نیز ممکن است با داروهای قلبی یا ضدانعقاد تداخل داشته باشند؛ بنابراین، مشورت با پزشک قبل از مصرف ضروری است.
| نام گیاه/مکمل | کاربرد متداول | مکانیسم احتمالی اثر | نکات احتیاطی (بسیار مهم) |
| سنبلالطیب (والریان) | کمک به شروع خواب و بهبود کیفیت آن | افزایش سطوح GABA (یک انتقالدهنده عصبی آرامبخش) در مغز. | ممکن است باعث خوابآلودگی روزانه شود. با داروهای آرامبخش و الکل تداخل قوی دارد. |
| بابونه | کمک به آرامش و کاهش اضطراب خفیف | حاوی آپژنین، که یک آنتیاکسیدان با اثرات آرامبخش ملایم است. | ریسک تداخل نسبتاً پایین است، اما در افراد با حساسیت به گیاهان خانواده “دِیزی” (مانند گل داوودی) باید با احتیاط مصرف شود. |
| اسطوخودوس (لاوندر) | کاهش اضطراب و بهبود کیفیت خواب | استفاده از رایحه (آروماتراپی) و مصرف خوراکی میتواند باعث آرامش سیستم عصبی شود. | مصرف خوراکی باید با احتیاط باشد. ممکن است اثرات آرامبخش را افزایش دهد. |
| ملاتونین گیاهی/مکمل | تنظیم ریتم شبانهروزی، بهویژه برای مشکل در شروع خواب | تقلید از هورمون طبیعی ملاتونین که چرخه خواب و بیداری را تنظیم میکند. | میتواند با داروهای رقیقکننده خون و داروهای فشار خون تداخل داشته باشد. باید با دوز کم شروع شود. |
بهترین قرصهای خوابآور برای سالمندان
“مؤثرترین قرص خواب” برای یک فرد مسن باید کارایی لازم، کمترین خطر عوارض شناختی و سقوط، حداقل پتانسیل برای وابستگی و ناچیزترین تداخل دارویی را داشته باشد. بر اساس این معیارها، در شروع درمان در سالمندان، اولویت معمولاً با ملاتونین آهستهرهش یا رامِلتِئون است و پس از آن بازدارندههای اورکسین یا دُکسپین با دوز پایین. بنزودیازپینها و داروهای گروه Z به عنوان آخرین گزینه مطرح میشوند یا بهتر است به کلی از آنها اجتناب شود.
دوز مصرفی قرص خواب خواب آور برای سالمندان
قواعد کلی تعیین دوز در افراد مسن عبارتند از: شروع با کمترین دوز ممکن و مؤثر، ارزیابی واکنش و عوارض پس از چند روز، و پرهیز از افزایش سریع دوز به دلیل احتمال بروز اعتیاد در سالمندان. به دلیل کندی سوختوساز (متابولیسم) در سالمندان، دوزهای مصرفی معمولاً پایینتر از مقادیر معمول در جوانان هستند و زمان مصرف باید بلافاصله قبل از خواب باشد. تعیین مقدار دقیق داروی خوابآور منحصراً باید توسط پزشک انجام پذیرد.
داروهای پرخطر: بنزودیازپینها، Z-drugs و آنتیهیستامینها
بنزودیازپینها و داروهای گروه Z مؤثر هستند، اما در افراد مسن ریسک فزاینده مشکلات شناختی، هذیان (دلیریوم)، افتادن و شکستگی استخوان را به همراه دارند. آنتیهیستامینهای نسل قدیم (مثل دیفنهیدرامین) اثرات آنتیکولینرژیک قوی دارند و در سالمندان ممنوع یا نامطلوب میباشند. به همین دلیل، توصیه میشود از این داروها دوری شود یا صرفاً در موارد خاص و کوتاه مدت مورد استفاده قرار گیرند.
| نوع پیامد | نمونههای رایج | زمان بروز |
| کوتاهمدت | سردرد، رخوت، تاری دید، کرختی، گیجی، ضعف عضلانی، عدم هماهنگی حرکتی، اختلال در تکلم، ناراحتی معده، تحریکپذیری موقت، نوسانات خلقی | از لحظه مصرف تا چند روز ابتدایی |
| بلندمدت | اختلالات عصبی پایدار، کاهش توان شناختی، کاهش سطح هوشیاری، ضعف تنفسی، شل شدن عضلات، وابستگی، خطر مرگ (در اثر مصرف مداوم) | استفاده مستمر و درازمدت |
قرص آلپرازولام برای سالمندان
آلپرازولام که از دسته بنزودیازپینهاست، دارای خصوصیات ضداضطراب و آرامبخش است و برخی افراد آن را برای بیخوابی مصرف میکنند. با این حال، استفاده از قرص آلپرازولام در افراد مسن انتخاب مناسبی تلقی نمیشود؛ زیرا موجب سردرگمی، کاهش تعادل، خطر سقوط، نقص حافظه و اعتیاد میگردد. توصیه میشود گزینههای کمخطرتر مانند ملاتونین یا دُکسپین با دوز پایین بررسی شوند.
داروهای ضدافسردگی و ضدروانپریشی برای خواب
برخی داروهای ضدافسردگی (مانند دُکسپین در دوز پایین) و آنتیسایکوتیکها (نظیر کوئِتیاپین) برای رفع بیخوابی به کار میروند، اما هر کدام خطرات جدی دارند: داروهای ضدروانپریشی در سالمندان خطر سکته و پیامدهای متابولیک دارند و آنتیکولینرژیکها میتوانند به حافظه آسیب بزنند. در این میان، دُکسپین در دوزهای ۱ تا ۳ میلیگرم (و در برخی مطالعات تا ۶ میلیگرم) برای تداوم خواب مناسب و با عارضه کم در افراد مسن، کارآمد نشان داده است.
تداخلات دارویی در مصرفکنندگان مسن
افراد مسن غالباً چندین نوع دارو مصرف میکنند و تداخلات دارویی میتواند به افزایش مسمومیت (توکسیسیته) یا کاهش اثربخشی منجر شود. به همین دلیل، پزشک باید یک فهرست جامع از تمام داروها، مکملها و داروهای گیاهی بیمار در اختیار داشته باشد.
| دارو / ماده | نوع تداخل | پیامد محتمل | تذکر پزشکی |
| آنتیهیستامینها | تقویت اثر آرامبخش | خوابآلودگی مفرط، کاهش هوشیاری | مصرف همزمان با داروهای خواب محدود شود |
| الکل | تقویت اثر خوابآور | سرگیجه، سستی، افزایش خطر افتادن | مصرف همزمان اکیداً ممنوع |
| داروهای ضدتشنج | تقویت یا تضعیف اثر | کاهش کارایی یا خوابآلودگی بیش از حد | مشورت با پزشک پیش از مصرف |
| دخانیات (سیگار) | کاهش کارایی | تقلیل تأثیر داروهای خواب | در صورت امکان ترک یا کاهش مصرف |
نقش تغذیه در مدیریت بیخوابی
رژیم غذایی مناسب میتواند کیفیت استراحت شبانه را بهبود بخشد. مصرف منابع کلسیم، منیزیم، ویتامین B و کربوهیدراتهای پیچیده به همراه حفظ زمانبندی صحیح وعدهها و حذف مواد محرک در شب میتواند کمککننده باشد. همچنین، اجتناب از غذاهای فرآوریشده، قندهای ساده و محرکها در ساعات قبل از خواب، امری حیاتی است.
نکات تغذیهای برای خواب مطلوب
در نظر گرفتن این موارد در تغذیه سالمند به خواب مفیدتر او کمک میکند:
- افزایش مصرف لبنیات و منابع کلسیم، آجیل و غلات کامل (بهعنوان منبع منیزیم).
- پرهیز از کافئین و الکل به مدت ۴ تا ۶ ساعت قبل از خواب.
- صرف شام سبک و دوری از غذاهای سنگین و چرب در شب.
درمان اختلالات خواب در سالمندان؛ دارویی یا غیردارویی؟
درمان اختلالات خواب در افراد مسن نیازمند یک رویکرد جامع و چندوجهی است. بنابراین، توصیه میشود به دنبال مصرف خودسرانه و دستیابی به قرص خواب آور قوی نباشید. به این معنی که بهترین نتیجه زمانی حاصل میشود که شناختدرمانی رفتاری برای بیخوابی (CBTI) بهعنوان اولویت نخست در نظر گرفته شود و در کنار آن، تعدیل عادات خواب، بهبود تغذیه و در صورت لزوم، تجویز دارو انجام گیرد.
داروها باید با کمترین دوز مؤثر و برای کوتاهترین مدت زمان ممکن استفاده شوند و انتخاب آنها بر اساس سنجش دقیق نسبت خطر به فایده برای هر فرد سالمند صورت پذیرد. در شروع درمان، معمولاً ملاتونین یا رامِلتِئون در اولویت قرار دارند و تا حد امکان از تجویز بنزودیازپینها و آنتیهیستامینهای قوی که احتمال عوارض شناختی و عدم تعادل دارند، پرهیز میشود. آموزش به مراقبان و اعضای خانواده درباره علائم هشداردهنده، تداخلات دارویی و شیوه مدیریت عوارض احتمالی، نقشی بسیار مهم در افزایش ایمنی و موفقیت درمان دارد.
سوالات پرتکرار
