بیماری‌ها و اختلالات غدد درون‌ریز تأثیر عمیقی بر سلامت عمومی انسان دارند، زیرا غدد درون‌ریز تنظیم بسیاری از فرآیندهای حیاتی بدن را بر عهده دارند. یکی از این اختلالات، بیماری آدیسون، یا نارسایی غده فوق کلیوی، است که به دلیل ناتوانی غدد فوق کلیوی در تولید مقدار کافی هورمون رخ می‌دهد. بیماری آدیسون به عنوان یک بیماری نادر، نیازمند آگاهی دقیق و مراقبت مداوم از سوی پزشکان و پرستار بیمار است تا فرد بتواند کیفیت زندگی خود را حفظ کند. در این مقاله، به طور مفصل به جنبه‌های مختلف بیماری آدیسون، از جمله علائم، علت‌ها، روش‌های تشخیص و درمان آن می‌پردازیم.
بیماری آدیسون چیست؟
بیماری آدیسون یک اختلال نادر اما جدی در سیستم غدد درون‌ریز است که در آن غدد فوق کلیوی (آدرنال) توانایی تولید کافی هورمون‌های حیاتی کورتیزول و در بسیاری موارد آلدوسترون را از دست می‌دهند. این بیماری، که به نام “نارسایی آدرنال” نیز شناخته می‌شود، می‌تواند به تدریج پیشرفت کند یا ناگهان به شکل بحرانی ظاهر شود.
کورتیزول نقش بسیار مهمی در تنظیم متابولیسم بدن، پاسخ به استرس، و حفظ فشار خون دارد، در حالی که آلدوسترون وظیفه تنظیم تعادل سدیم و پتاسیم و کنترل میزان مایعات بدن را بر عهده دارد. کاهش این هورمون‌ها می‌تواند باعث بروز علائمی خطرناک شود که نیازمند درمان فوری هستند.
به نقل از وبسایت mayoclinic :
بیماری آدیسون که نارسایی آدرنال نیز نامیده می شود، یک بیماری غیر معمول است که زمانی رخ می دهد که بدن به اندازه کافی هورمون های خاص تولید نمی کند. در بیماری آدیسون، غدد فوق کلیوی کورتیزول بسیار کمی و اغلب هورمون دیگری، آلدوسترون، بسیار کم می‌سازند. بیماری آدیسون می تواند هر فردی را تحت تاثیر قرار دهد و می تواند تهدید کننده زندگی باشد. درمان شامل مصرف هورمون ها برای جایگزینی هورمون هایی است که از دست رفته اند.
بیماری آدیسون به طور کلی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
1. نارسایی اولیه غده فوق کلیوی
این نوع بیماری زمانی رخ می‌دهد که غدد فوق کلیوی به طور مستقیم آسیب دیده یا عملکرد طبیعی خود را از دست داده باشند. نارسایی اولیه آدرنال شایع‌ترین نوع بیماری آدیسون است و اغلب به دلیل اختلالات خودایمنی رخ می‌دهد. در این حالت، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت غدد فوق کلیوی حمله کرده و آن‌ها را تخریب می‌کند.
علل نارسایی اولیه:
- اختلالات خودایمنی: بیش از 70 درصد از موارد نارسایی اولیه به دلیل بیماری‌های خودایمنی ایجاد می‌شود. در این شرایط، بدن پادتن‌هایی تولید می‌کند که به سلول‌های غدد فوق کلیوی آسیب می‌زنند.
- عفونت‌ها: بیماری‌هایی مانند سل (TB)، عفونت‌های قارچی، یا HIV می‌توانند غدد آدرنال را تخریب کنند.
- سرطان متاستاتیک: در مواردی، سرطان‌های دیگر بدن مانند سرطان ریه یا سینه می‌توانند به غدد آدرنال گسترش یابند.
- بیماری‌های ژنتیکی: اختلالات ارثی نادر مانند هیپوپلازی مادرزادی آدرنال یا آدرنولکودیستروفی می‌توانند منجر به نارسایی اولیه شوند.
علائم:
علائم این نوع شامل خستگی شدید، تیرگی پوست (هیپرپیگمانتاسیون)، کاهش وزن غیرقابل توضیح، افت فشار خون و مشکلات گوارشی است. اگر نارسایی اولیه درمان نشود، ممکن است فرد به بحران آدیسونی دچار شود که یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده حیات است.
2. نارسایی ثانویه غده فوق کلیوی
این نوع از بیماری آدیسون ناشی از مشکلی در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس است. این دو غده در مغز قرار دارند و مسئول کنترل عملکرد غدد فوق کلیوی هستند. در نارسایی ثانویه، تولید هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) که محرک اصلی تولید کورتیزول توسط غدد آدرنال است، کاهش می‌یابد یا متوقف می‌شود. در این نوع، برخلاف نارسایی اولیه، سطح آلدوسترون معمولاً طبیعی باقی می‌ماند زیرا تولید آن کمتر وابسته به ACTH است و بیشتر تحت تأثیر سیستم رنین-آنژیوتانسین قرار دارد.
علل نارسایی ثانویه:
- استفاده طولانی‌مدت از داروهای استروئیدی: مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتیکواستروئید (مانند پردنیزولون) می‌تواند به طور موقت یا دائمی تولید ACTH را سرکوب کند.
- تومورها یا ضایعات هیپوفیز: تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم در غده هیپوفیز می‌توانند عملکرد آن را مختل کنند.
- جراحی یا پرتودرمانی: آسیب به هیپوفیز در اثر جراحی مغز یا پرتودرمانی برای درمان سرطان می‌تواند منجر به نارسایی ثانویه شود.
- سندرم شیهان: این اختلال نادر در زنان پس از زایمان رخ می‌دهد و ناشی از کاهش جریان خون به غده هیپوفیز است.
علائم:
علائم نارسایی ثانویه مشابه نارسایی اولیه است، اما تیرگی پوست (هیپرپیگمانتاسیون) در این نوع مشاهده نمی‌شود. ضعف عضلانی، افت قند خون، کاهش وزن، و خستگی عمومی از علائم بارز هستند.
علائم بیماری آدیسون
بیماری آدیسون، با طیف وسیعی از علائم ظاهر می‌شود که گاهی تشخیص را دشوار می‌کند. این علائم به تدریج و در طول زمان بروز میکنند، اما در صورت نادیده گرفتن می‌توانند به یک بحران تهدیدکننده تبدیل شوند. در ادامه، هر یک از علائم را با جزئیات بیشتر توضیح می‌دهیم:
خستگی مفرط:
احساس خستگی شدید یکی از اولین نشانه‌های بیماری آدیسون است که به تدریج بدتر می‌شود. این خستگی با استراحت معمولی بهبود نمی‌یابد و ممکن است توانایی فرد برای انجام کارهای روزمره را به شدت کاهش دهد. علت اصلی این خستگی، کاهش سطح کورتیزول است که وظیفه تنظیم انرژی بدن را بر عهده دارد. البته این نشانه، از نشانه‌های علائم کم کاری تیروئید نیز هست. کورتیزول به تبدیل مواد غذایی به انرژی کمک می‌کند و در شرایط استرس‌زا انرژی بیشتری در اختیار بدن می‌گذارد. در غیاب این هورمون، بدن توانایی حفظ سطح انرژی مناسب را از دست می‌دهد.
تیرگی غیرطبیعی پوست (هیپرپیگمانتاسیون):
یکی از مشخص‌ترین علائم بیماری آدیسون، تیرگی پوست است که اغلب در نقاطی که فشار بیشتری بر آن‌ها وارد می‌شود، مثل زانوها، آرنج‌ها، بند انگشتان و لب‌ها دیده می‌شود. این تیرگی به دلیل افزایش هورمون ACTH رخ می‌دهد.
ACTH در بدن به ملانین، ماده‌ای که رنگ پوست را تنظیم می‌کند، تبدیل می‌شود. وقتی تولید کورتیزول کاهش می‌یابد، بدن ACTH بیشتری می‌سازد که منجر به تولید بیش از حد ملانین و تیره‌تر شدن پوست می‌شود. این تغییر می‌تواند اعتمادبه‌نفس فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
افت فشار خون و غش کردن:
افت فشار خون یکی از مشکلات جدی در بیماری آدیسون است. هورمون آلدوسترون، که به تعادل سدیم و پتاسیم در بدن کمک می‌کند، در افراد مبتلا به این بیماری کاهش می‌یابد. این عدم تعادل می‌تواند باعث کاهش حجم خون و در نتیجه افت فشار خون شود. غش کردن یا احساس سرگیجه هنگام ایستادن ناگهانی نیز شایع است. این حالت به دلیل کاهش جریان خون کافی به مغز رخ می‌دهد و ممکن است خطر افتادن و آسیب‌دیدگی را به همراه داشته باشد.
میل به نمک:
بسیاری از افراد مبتلا به بیماری آدیسون، تمایل شدیدی به مصرف غذاهای نمکی دارند. این میل غیرعادی به دلیل کاهش سطح سدیم در بدن رخ می‌دهد. آلدوسترون، که نقش مهمی در حفظ سدیم دارد، در این بیماری به مقدار کافی تولید نمی‌شود.
سدیم یک ماده معدنی حیاتی است که فشار خون را تنظیم می‌کند و برای عملکرد صحیح عضلات و اعصاب ضروری است. کمبود سدیم می‌تواند علائمی مانند سردرد، ضعف عضلانی و حتی حالت تهوع ایجاد کند.
مشکلات گوارشی (حالت تهوع، استفراغ و اسهال):
یکی دیگر از علائم بیماری آدیسون مشکلات گوارشی است که اغلب شامل حالت تهوع، استفراغ و اسهال می‌شود. این مشکلات ممکن است به کاهش شدید آب بدن و اختلالات الکترولیتی منجر شود. در چنین شرایطی، تعادل بین مایعات و مواد معدنی بدن مختل می‌شود که خطر بروز بحران آدیسون را افزایش می‌دهد. مدیریت درست این علائم از طریق مصرف داروها و نوشیدنی‌های الکترولیت‌دار ضروری است.
اختلالات روانی (تحریک‌پذیری و افسردگی):
بیماری آدیسون می‌تواند تأثیر عمیقی بر سلامت روان داشته باشد. افراد مبتلا ممکن است تحریک‌پذیر شوند، احساس افسردگی داشته باشند یا دچار اضطراب شوند. کاهش سطح کورتیزول که نقش مهمی در مدیریت استرس دارد، دلیل اصلی این اختلالات است. علاوه بر این، کاهش انرژی و خستگی مفرط می‌تواند مشکلات روانی را تشدید کند. در موارد پیشرفته، ممکن است توانایی تمرکز و حافظه نیز تحت تأثیر قرار گیرد.
ضعف عضلانی و درد مفاصل:
کاهش کورتیزول و آلدوسترون باعث از دست دادن تعادل الکترولیت‌ها، به‌ویژه سدیم و پتاسیم، می‌شود. این امر منجر به ضعف عضلانی و در برخی موارد درد مفاصل می‌گردد. عضلات برای عملکرد صحیح به یک تعادل خاص از مواد معدنی نیاز دارند. وقتی این تعادل بر هم می‌خورد، انقباض و باز شدن طبیعی عضلات دشوار می‌شود که می‌تواند باعث گرفتگی عضلات و درد شود.
افت قند خون (هیپوگلیسمی):
کورتیزول همچنین به تنظیم سطح قند خون کمک می‌کند. در افراد مبتلا به بیماری آدیسون، کمبود کورتیزول می‌تواند منجر به افت قند خون شود. این حالت به‌ویژه در کودکان مبتلا شایع‌تر است. علائم هیپوگلیسمی شامل سردرد، تعریق، ضعف و در موارد شدید، از دست دادن هوشیاری است. برای جلوگیری از این شرایط، مصرف وعده‌های غذایی کوچک و منظم بسیار مفید است.
این علائم اگرچه به‌طور جداگانه ممکن است قابل تحمل باشند، اما در کنار هم می‌توانند زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهند. تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب بیماری آدیسون اهمیت حیاتی دارد تا از پیشرفت بیماری و بروز بحران‌های خطرناک جلوگیری شود.
علت بیماری آدیسون
علت‌های این بیماری به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- نارسایی اولیه غدد فوق کلیوی:
شایع‌ترین دلیل، بیماری‌های خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی به قشر غدد فوق کلیوی حمله می‌کند. بیماری‌هایی مثل سل، عفونت‌های شدید یا خونریزی غدد فوق کلیوی نیز می‌توانند از دلایل دیگر باشند. - نارسایی ثانویه غدد فوق کلیوی:
ناشی از مشکلات غده هیپوفیز است که نمی‌تواند هورمون ACTH کافی تولید کند. استفاده بلندمدت از کورتیکواستروئیدها و قطع ناگهانی آن‌ها نیز یکی از علل شایع این نوع نارسایی است.
وظیفه غده فوق کلیه در بدن چیست؟
غدد فوق کلیوی یا آدرنال، که در بالای کلیه‌ها قرار دارند، نقش مهمی در تنظیم فرآیندهای بدن ایفا میکنند. این غدد دو بخش اصلی دارند:
- مدولا (بخش داخلی):
این بخش هورمون‌های استرس‌زا مانند آدرنالین و نورآدرنالین را ترشح می‌کند که برای واکنش بدن به استرس حیاتی هستند. - قشر (بخش بیرونی):
مسئول تولید هورمون‌هایی مانند گلوکوکورتیکوئیدها (کورتیزول)، مینرالوکورتیکوئیدها (آلدوسترون) و مقدار کمی آندروژن (هورمون جنسی مردانه) است. - کورتیزول:
به بدن کمک می‌کند که با استرس مقابله کند، سیستم ایمنی را تنظیم کند و سطح قند خون را حفظ کند. - آلدوسترون:
تعادل سدیم و پتاسیم را تنظیم کرده و فشار خون را کنترل می‌کند.
تشخیص بیماری آدیسون
تشخیص بیماری آدیسون معمولاً به دلیل ماهیت تدریجی علائم و شباهت آن‌ها با دیگر بیماری‌ها چالش‌برانگیز است. پزشکان برای تشخیص دقیق این اختلال از ترکیبی از معاینات بالینی و آزمایش‌های تخصصی استفاده میکنند تا عملکرد غدد فوق کلیوی و میزان هورمون‌های مرتبط را ارزیابی کنند. این روند شامل موارد زیر است:
تشخیص آدیسون با آزمایش خون
عوتمل خونی نقش تعیین کننده در تشخیص آدیسون دارند. غده فوق کلیه ترشحات مشخصی دارند که در خون قابل اندازهگیری است. همچنین تغییراتی که این ترشحات در خون ایجاد میکنند نیز قابل تشخیص است.
- اندازهگیری کورتیزول:
یکی از اصلی‌ترین مراحل تشخیص، بررسی سطح کورتیزول خون در صبح زود است که زمانی است که کورتیزول در بدن به طور طبیعی باید در بالاترین سطح خود باشد. در افراد مبتلا به آدیسون، سطح کورتیزول بسیار پایین خواهد بود. - سطح ACTH:
اندازهگیری این هورمون که توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود، می‌تواند کمک کند که بیماری از نوع اولیه (آسیب به غدد فوق کلیوی) یا ثانویه (اختلال در هیپوفیز یا هیپوتالاموس) تشخیص داده شود. در نارسایی اولیه، ACTH بسیار بالا است اما در نارسایی ثانویه، سطح آن پایین است. - الکترولیت‌ها:
آزمایش سدیم و پتاسیم معمولاً نشان‌دهنده اختلال در تعادل الکترولیتی است. سطح پایین سدیم و بالا بودن پتاسیم از شاخص‌های مهم آدیسون است. - آنتی‌بادی‌ها:
در موارد مشکوک به علت خودایمنی، آزمایش برای شناسایی آنتی‌بادی‌های ضد غدد فوق کلیوی انجام می‌شود.
تست تحریک
این آزمایش تخصصی برای بررسی میزان پاسخ غدد فوق کلیوی به تزریق هورمون ACTH انجام می‌شود. در افراد سالم، تزریق ACTH باعث افزایش سریع کورتیزول می‌شود. اما در مبتلایان به آدیسون، سطح کورتیزول تغییری نمی‌کند یا افزایش بسیار کمی دارد. این تست یکی از مطمئن‌ترین روش‌ها برای تأیید نارسایی آدرنال است.
تصویربرداری پزشکی برای تشخیص آدیسون
سی‌تی‌اسکن:
این روش برای بررسی ساختار غدد فوق کلیوی و شناسایی هرگونه آسیب، تومور یا تغییرات غیرطبیعی در آن‌ها استفاده می‌شود.
MRI هیپوفیز:
اگر پزشک مشکوک به نارسایی ثانویه باشد، MRI می‌تواند به شناسایی آسیب‌ها یا تومورهای احتمالی در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس کمک کند.
درمان بیماری آدیسون
بیماری آدیسون یک اختلال مزمن است و درمان آن به صورت مادام‌العمر ادامه دارد. هدف اصلی درمان، جایگزینی هورمون‌های کمبود یافته و کنترل علائم است. مراحل درمان شامل موارد زیر است:
- هورمون درمانی:
جایگزینی کورتیزول: داروهایی مانند هیدروکورتیزون، پردنیزون یا دگزامتازون برای جبران کمبود کورتیزول تجویز می‌شوند. این داروها باید دقیقاً طبق دستور پزشک مصرف شوند و معمولاً به صورت دوزهای تقسیم‌شده در روز استفاده می‌شوند تا ریتم طبیعی ترشح کورتیزول را شبیه‌سازی کنند.
جایگزینی آلدوسترون: در موارد نارسایی اولیه، داروی فلودروکورتیزون برای جبران کمبود آلدوسترون تجویز می‌شود. این دارو به تنظیم تعادل سدیم و پتاسیم در بدن و حفظ فشار خون کمک می‌کند. - مدیریت استرس و شرایط خاص:
افزایش دوز داروها: در مواقع استرس‌زا مانند بیماری‌های عفونی، جراحی یا آسیب‌های جسمانی، نیاز بدن به کورتیزول افزایش می‌یابد. در این مواقع، پزشک ممکن است دوز داروهای استروئیدی را موقتاً افزایش دهد. این اقدام از بروز بحران آدیسونی که می‌تواند تهدیدکننده حیات باشد، جلوگیری می‌کند. - تزریق کورتیزول:
در شرایط اورژانسی که بیمار قادر به مصرف داروی خوراکی نیست (مانند حالت تهوع یا استفراغ شدید)، تزریق هیدروکورتیزون ضروری است.
رژیم غذایی مناسب
افزایش مصرف نمک: به دلیل کاهش سطح آلدوسترون، بدن ممکن است سدیم زیادی از دست بدهد، بنابراین مصرف نمک اضافی (مخصوصاً در گرما یا هنگام ورزش) ضروری است.
تأمین مایعات کافی: برای جلوگیری از کم‌آبی و حفظ تعادل الکترولیت‌ها، نوشیدن مقدار کافی آب و مایعات ضروری است.
مواد مغذی متعادل: رژیم غذایی سرشار از پروتئین، کربوهیدرات‌های پیچیده، ویتامین‌ها و مواد معدنی به تقویت عمومی بدن کمک می‌کند.
عوامل خطرزا در آدیسون
اگرچه بیماری آدیسون می‌تواند در هر کسی رخ دهد، برخی عوامل خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند:
- سابقه خانوادگی بیماری‌های خودایمنی:
افرادی که سابقه خانوادگی بیماری‌های خودایمنی دارند (مانند تیروئیدیت هاشیموتو، دیابت نوع 1، یا ویتیلیگو)، بیشتر در معرض خطر ابتلا به آدیسون هستند. این ارتباط نشان‌دهنده جنبه ژنتیکی بیماری است. - عفونت‌های مزمن:
بیماری‌هایی مانند سل (TB)، عفونت‌های قارچی سیستمیک، یا HIV می‌توانند به غدد فوق کلیوی آسیب برسانند. افراد مبتلا به این عفونت‌ها باید به طور مرتب عملکرد آدرنال خود را بررسی کنند. - استفاده طولانی‌مدت از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی:
داروهایی مانند کورتیکواستروئیدها که برای درمان بیماری‌های التهابی یا خودایمنی مصرف می‌شوند، اگر به صورت ناگهانی قطع شوند، ممکن است باعث نارسایی موقت یا دائم آدرنال شوند. - استرس‌های جسمی یا روانی مداوم:
استرس‌های طولانی‌مدت می‌توانند نیاز بدن به کورتیزول را افزایش دهند و در افراد مستعد، بحران آدیسونی را تسریع کنند.
نتیجه‌گیری
بیماری آدیسون، با وجود تهدیدهای بالقوه، اگر به موقع تشخیص داده شود، به خوبی قابل مدیریت است. مراقبت دقیق از طریق مصرف منظم دارو، توجه به رژیم غذایی و ارتباط مستمر با پزشک، نقش مهمی در حفظ کیفیت زندگی بیمار دارد. با آگاهی و دانش بیشتر درباره این بیماری، می‌توان زندگی سالم‌تری برای افراد مبتلا فراهم کرد. علائم کم‌کاری تیروئید نیز گاهی ممکن است با آدیسون اشتباه گرفته شود؛ لذا تشخیص دقیق اهمیت ویژه‌ای دارد.
سوالات متداول
بیماری آدیسون چیست؟
یک اختلال در غدد فوق کلیه یا غده هیپوفیز است که به اختلال در تولید سروتنین و دیگر هورمون های این غده می شود.
درمان بیماری آدیسون چیست؟
آدیسون یک بیماری مزمن است و درمان ندارد. شما به طور مداوم باید به درمان این بیماری ادامه دهید
آیا بیماری آدیسون کشنده است؟
بله. اگر درمان و دارو ها را آغاز نکنید می تواند کشنده باشد.
