اضطراب جدایی در کودکان و نوزادان (Separation anxiety in toddlers and infants) یکی از مراحل طبیعی رشد روانی-عاطفی کودک است که معمولاً بین ۶ تا ۱۸ ماهگی آغاز می‌شود و می‌تواند تا سنین پیش‌دبستانی ادامه پیدا کند. این واکنش روانی نشان‌دهنده وابستگی عاطفی کودک به مادر یا مراقب اصلی است و بخشی از فرآیند یادگیری استقلال به حساب می‌آید.
والدین می‌توانند با فراهم کردن محیط امن و حمایت عاطفی، اضطراب جدایی را به طور طبیعی مدیریت کنند. در مواردی که والدین نیاز به انجام کارهای روزمره یا خارج از خانه دارند، کمک گرفتن از پرستار کودک و نوزاد در منزل می‌تواند شرایط آرامش‌بخشی برای کودک فراهم کند و به او یاد بدهد که جدایی کوتاه‌مدت از والدین مشکلی ایجاد نمی‌کند.
اضطراب جدایی چیست؟
اضطراب جدایی یکی از مراحل طبیعی و مهم رشد روانی نوزادان و کودکان است که معمولاً والدین را هم غافلگیر می‌کند. این مرحله دقیقاً همان چیزی است که از نامش برمی‌آید: کودک هنگام دور شدن از فردی که بیشترین احساس امنیت و محبت را از او دریافت می‌کند – معمولاً مادر یا مراقب اصلی – دچار اضطراب جدایی از والدین می‌شود. این اضطراب به صورت احساس دلواپسی، ناآرامی و در نهایت گریه و اعتراض بروز می‌کند.
نوزادی که اختلال دچار اضطراب جدایی یا در واقع ترس از جدایی است، ممکن است هنگام مواجهه با فردی ناآشنا یا تازه وارد، واکنش‌های شدیدی نشان دهد. او ممکن است شروع به گریه یا جیغ کند، محکم به والدین بچسبد، سرش را تکان دهد یا حتی صورت خود را پنهان کند. جالب اینجاست که این واکنش‌ها تنها محدود به غریبه‌ها نیست و حتی اعضای خانواده یا دوستانی که قبلاً کودک با آنها راحت بوده، ممکن است حالا برایش غریبه یا حتی تهدید به نظر برسند. این رفتار نشان‌دهنده احساس امنیت کودک نسبت به مراقب اصلی است و بخشی از فرآیند طبیعی رشد و شناخت او از جهان پیرامونش به شمار می‌رود.
وابستگی کودک به مادر تا چه سنی طبیعی است؟
یکی از پرسش‌های رایج والدین این است که «وابستگی کودک به مادر تا چه سنی طبیعی است؟». وابستگی کودک به مادر یا مراقب اصلی، بخش مهمی از رشد عاطفی و امنیت روانی اوست. این وابستگی در سال‌های ابتدایی زندگی، زمینه‌ساز اعتماد، استقلال و احساس امنیت کودک است. شدت این وابستگی در هر کودک متفاوت است، اما معمولاً تا ۱۸ ماهگی شدید و کاملاً طبیعی است. از حدود ۱۸ ماهگی به بعد، روند کاهش تدریجی وابستگی و شکل‌گیری استقلال شروع می‌شود.
در این زمینه، بسیاری از والدین به دنبال پاسخ این سؤال هستند که بهترین سن کودک برای شاغل شدن مادر چه زمانی است. کارشناسان معتقدند که با فراهم کردن محیط امن، حمایت عاطفی و تمرین‌های تدریجی جدایی، مادر می‌تواند از حدود ۱۲ تا ۱۸ ماهگی و بسته به آمادگی کودک، به تدریج به فعالیت شغلی بازگردد. این سن به کودک فرصت می‌دهد که با اضطراب جدایی کنار بیاید و اعتماد به نفس و استقلال کافی پیدا کند، در حالی که مادر نیز بدون ایجاد استرس شدید برای کودک می‌تواند کار خود را ادامه دهد.
مراحل وابستگی کودک به مادر
۶ تا ۱۲ ماهگی:
در این دوره، کودک حضور مادر یا مراقب اصلی را به شدت ترجیح می‌دهد. هنگام جدایی کوتاه مدت ممکن است گریه شدید یا بی‌قراری نشان دهد و حتی تلاش کند با دنبال کردن مادر، از جدا شدن جلوگیری کند. این واکنش نشان‌دهنده نیاز طبیعی کودک به امنیت عاطفی و مراقبت مستمر است.
به نقل از وب‌سایت What to Expect
اضطراب جدایی معمولاً زمانی در کودک ظاهر می‌شود که او مفهوم «پایداری اشیاء» (Object Permanence) را یاد می‌گیرد، یعنی میفهمد که چیزها و افراد حتی وقتی جلوی چشمش نیستند، وجود دارند. این مرحله‌ی شناختی، آغاز سن اضطراب جدایی در نوزادان را رقم می‌زند و می‌تواند از حدود ۷ ماهگی شروع شود، هرچند زمان دقیق آن در هر کودک ممکن است متفاوت باشد.
بیشتر نوزادان در این دوره شروع به نشان دادن علائم ترس و نگرانی می‌کنند. برای برخی، ۹ ماهگی نقطه اوج اضطراب و بی‌قراری‌های شدید است.
۱۲ تا ۱۸ ماهگی:
ترس از جدایی در این بازه زمانی بیشتر آشکار می‌شود. کودک ممکن است نسبت به ورود غریبه‌ها یا رفتن والدین به محل کار، مقاومت نشان دهد. رفتارهایی مانند چسبیدن شدید، گریه طولانی و حتی امتناع از شرکت در فعالیت‌های گروهی مشاهده می‌شود. این مرحله طبیعی است و بخشی از فرآیند رشد و یادگیری مدیریت هیجان کودک محسوب می‌شود.
۱۸ تا ۳۶ ماهگی:
در این دوره، کودک به تدریج یاد می‌گیرد که مادر می‌تواند برای مدتی او را ترک کند و دوباره بازخواهد گشت. کودک کم‌کم اعتماد به محیط و افراد دیگر پیدا می‌کند و استقلال رفتاری او افزایش می‌یابد. با حمایت والدین و فراهم کردن تجربه‌های کوتاه‌مدت جدایی، کودک مهارت مقابله با اضطراب جدایی را تقویت می‌کند.
علائم شایع اضطراب جدایی در نوزادان و کودکان
اضطراب جدایی در نوزادان و کودکان می‌تواند با علائم مختلفی ظاهر شود که شناسایی آنها به والدین کمک می‌کند تا به موقع واکنش مناسب نشان دهند. این علائم به طور کلی شامل:
- گریه و ناراحتی شدید هنگام جدا شدن از والدین یا مراقب اصلی
- چسبیدن به والدین و مقاومت در برابر ترک والد
- امتناع از رفتن به مهد، مدرسه یا محل‌های آشنا
- مشکل در خوابیدن یا بیداری مکرر شبانه
- کابوس‌های مرتبط با جدایی
- علائم جسمی مانند درد شکم، سردرد یا دل‌درد هنگام جدایی
علائم ممکن است با شدت‌های متفاوت بروز کنند. برخی کودکان تنها هنگام ترک خانه اضطراب نشان می‌دهند، در حالی که برخی دیگر حتی در محیط‌های جدید یا در حضور افراد آشنا دچار اضطراب می‌شوند.
علائم اضطراب جدایی در نوزادان
اضطراب جدایی یکی از مراحل طبیعی رشد کودک است و والدین معمولاً می‌توانند آن را به راحتی تشخیص دهند. نوزاد در این مرحله وقتی والد یا مراقب اصلی خود را می‌بیند که می‌خواهد از او دور شود، واکنش‌های واضح و گاهی شدید نشان می‌دهد. شناخت دقیق این رفتارها به شما کمک می‌کند با صبر و آگاهی کودک را آرام کنید و به تدریج استقلال او را تقویت کنید.
برخی از نشانه های اضطراب جدایی در نوزادان عبارت‌اند از:
- گریه و بی‌قراری شدید: کودک به محض اینکه به دست فردی جدید سپرده می‌شود، ممکن است شروع به گریه یا جیغ کند و تلاش کند خودش را به شما بچسباند.
- چسبیدن و آویزان شدن به والدین: کودک ممکن است از آغوش فرد غریبه فاصله بگیرد و دستانش را به سمت شما دراز کند.
- مشکل در خواب: نوزاد ممکن است بدون حضور شما خوابیدن را قبول نکند یا در طول شب بارها بیدار شود و گریه کند.
- ترس از غریبه‌ها: کودک ممکن است با افراد غریبه یا حتی کسانی که قبلاً با آنها راحت بوده، با ترس یا بی‌اعتمادی برخورد کند.
- گریه هنگام جدا شدن کوتاه‌مدت: حتی جدا شدن برای چند دقیقه هم می‌تواند باعث ناراحتی شدید کودک شود.
این رفتارها نشانه‌ای از وابستگی سالم و طبیعی کودک به والدین است و نشان می‌دهد که او به امنیت و حمایت شما نیاز دارد. با صبر، ایجاد روال ثابت و تمرین‌های تدریجی جدایی، می‌توان به کودک کمک کرد که آرام‌آرام این اضطراب را مدیریت کند و استقلال بیشتری پیدا کند.
علل اضطراب جدایی در کودکان 5 ساله و بیشتر
علل اضطراب جدایی در کودکان می‌تواند ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روانشناختی باشد:
- ژنتیکی: کودکی که والدین یا بستگان نزدیکش تمایل به اضطراب و نگرانی دارند، ممکن است بیشتر در معرض اضطراب جدایی باشد.
- محیطی و تجربیات زندگی: تجربه‌ی جدایی طولانی مدت از والدین، تغییرات مکرر محیط زندگی یا حضور در شرایط پراسترس می‌تواند اضطراب را تشدید کند.
- ویژگی‌های شخصیتی: کودکانی که حساسیت بیشتری به استرس دارند یا از نظر روانشناختی حساس‌تر هستند، احتمال بروز اضطراب جدایی در آنها بیشتر است.
- تعاملات وابستگی: کودکانی که وابستگی ناامن به والدین دارند، ممکن است هنگام ترک والدین احساس ناامنی بیشتری کنند و اضطراب بیشتری تجربه کنند.
علل اضطراب جدایی در نوزادان
وجود اضطراب جدایی در نوزادان، در واقع یک اتفاق کاملاً طبیعی و حتی مثبت است، هرچند وقتی کودک با گریه‌های بلند به شما واکنش نشان می‌دهد، ممکن است تمرکز بر این نکته کمی دشوار شود. وقتی نوزاد هنگام جدا شدن از شما بی‌قرار می‌شود و گریه می‌کند، این نشان‌دهنده پیوند قوی و احساس امنیت او نسبت به شماست. این واکنش‌ها یعنی کودک شما احساس می‌کند شما مهم‌ترین مراقب و تکیه‌گاهش هستید و نبود شما باعث ناراحتی و اضطراب او می‌شود.
از سوی دیگر، نوزادان تجربه‌ی محدودی از دنیای اطراف دارند و هر فرد یا مکان جدید برایشان ممکن است ترسناک یا حداقل نگران‌کننده باشد. در چنین شرایطی، کودک شما تازه شروع به درک این موضوع می‌کند که شما مراقب اصلی او هستید و وقتی شما حضور ندارید، احساس ناامنی می‌کند.
همچنین، نوزادان مفهوم زمان را به‌درستی نمی‌فهمند، بنابراین نمی‌دانند غیبت شما فقط برای یک لحظه است، مثلاً رفتن برای یک فنجان قهوه کوتاه با دوستتان. به همین دلیل هر جدایی کوتاه هم می‌تواند برای کودک تجربه‌ای دشوار و پراضطراب باشد.
چگونه اضطراب جدایی کودک از مادر را کاهش دهیم؟
خوشبختانه با استفاده از روش‌های مناسب می‌توان این اضطراب را به میزان قابل توجهی کاهش داد و کودک را برای جدایی کوتاه‌مدت آماده کرد. در ادامه، راهکارهای علمی و عملی برای کاهش اضطراب جدایی کودک ارائه می‌شود.
۱. آمادگی کودک برای جدایی
قبل از ترک کودک، او را با موقعیت آشنا کنید و توضیح دهید که شما برمی‌گردید. توضیحات کوتاه، واضح و با لحنی آرام، به کودک کمک می‌کند اضطراب خود را مدیریت کند. برای مثال می‌توانید بگویید:
“می‌روم خرید، بعد از ظهر برمی‌گردم و با هم بازی می‌کنیم.”
این جمله کوتاه و قابل فهم برای کودک، حس امنیت ایجاد کرده و به کاهش اضطراب جدایی نوزاد و کودک کمک می‌کند.
۲. حفظ روال روزانه
وجود برنامه ثابت روزانه از جمله زمان خواب، غذا، بازی و فعالیت‌های دیگر، کودک را در یک محیط قابل پیش‌بینی قرار می‌دهد و اضطراب او را کاهش می‌دهد. کودکان زمانی که بدانند چه اتفاقی قرار است بیفتد، بهتر می‌توانند اضطراب جدایی در کودکان را مدیریت کنند. حتی تغییرات کوچک در برنامه روزانه می‌تواند باعث افزایش نگرانی کودک شود، بنابراین پایبندی به روال مشخص اهمیت بالایی دارد.
۳. روش جدایی کوتاه و مطمئن
به جای ترک ناگهانی کودک، از جدایی کوتاه مدت و بازگشت سریع استفاده کنید. این روش به کودک نشان می‌دهد که شما باز خواهید گشت و به مرور زمان اعتماد او نسبت به برگشت والد افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، اگر کودک با شما به فروشگاه یا اتاق دیگری می‌رود، پس از چند دقیقه بازگردید تا تجربه موفقیت‌آمیز جدایی کوتاه برای او تثبیت شود.
۴. استفاده از اشیای آرام‌بخش
اشیای مورد علاقه کودک مثل عروسک، پتو یا حتی یک تکه لباس والد می‌تواند ابزار آرام‌بخش برای کودک باشد. این اشیا به کودک حس امنیت و نزدیکی به والد را منتقل می‌کنند و کمک می‌کنند تا اضطراب جدایی کودک از مادر کاهش یابد، حتی زمانی که والد حضور فیزیکی ندارد.
۵. تقویت استقلال کودک
تشویق کودک به انجام فعالیت‌های کوچک به تنهایی و بازی با همسالان، بخش مهمی از کاهش اضطراب است. فعالیت‌های مستقل باعث می‌شود کودک اعتماد به نفس پیدا کند و وابستگی شدید به مادر به تدریج کاهش یابد. برای مثال، بازی با بلوک‌ها، نقاشی یا شرکت در کلاس‌های گروهی کوتاه مدت، مهارت مقابله با جدایی را تقویت می‌کند.
۶. ایجاد محیط امن و حمایتگر
اطمینان از اینکه کودک در محیط خانه و مدرسه یا مهدکودک احساس امنیت می‌کند، نقش مهمی در کاهش اضطراب دارد. پرستار کودک و نوزاد یا مراقب قابل اعتماد می‌تواند این فرآیند را تسهیل کند، زیرا کودک میفهمد که حتی در غیاب مادر، فردی هست که از او مراقبت می‌کند. به همین دلیل نباید کودک را با هر کسی تنها گذاشت. حضور فردی آشنا و قابل اعتماد باعث ایجاد احساس امنیت، کاهش اضطراب و تقویت اعتماد کودک به محیط و افراد اطرافش می‌شود.
۷. صبر، محبت و همدلی
والدین باید با صبر و همدلی با کودک برخورد کنند، گریه یا مقاومت کودک را سرزنش نکنند و با کلمات و رفتار آرام، احساس امنیت و آرامش را منتقل کنند. صحبت کردن درباره احساسات کودک و تأیید آنها، باعث می‌شود که کودک راحت‌تر بتواند اضطراب جدایی در نوزادان و کودکان را تجربه و مدیریت کند.
چگونه با اضطراب جدایی نوزادان کنار بیاییم
همانند بسیاری از مراحل رشد نوزاد، صبوری و آرامش والدین کلید عبور موفق از این مرحله است. هیچ‌گاه نباید اضطراب جدایی نوزاد را نادیده گرفت؛ بلکه با روش‌های مناسب می‌توان این تجربه را هم برای کودک و هم برای خود والدین قابل تحمل‌تر کرد.
در ادامه چند راهکار کاربردی برای کاهش اضطراب جدایی نوزادان آورده شده است:
-
تمرین جدا شدن کوتاه
بهتر است گاهی نوزاد را برای یک یا دو ساعت به فردی مطمئن بسپارید. این تمرین به شما کمک می‌کند خودتان اضطراب کمتری داشته باشید و نوزاد هم کم‌کم متوجه شود که جدایی کوتاه است و شما دوباره برمی‌گردید. وقتی ببینید کودک شما در غیاب شما آرامش خود را حفظ می‌کند، رفتن‌های بعدی راحت‌تر خواهد بود. -
آغاز با ورود مراقب قبل از جدایی
از قبل، مراقب یا پرستار نوزاد را حدود نیم ساعت قبل از جدایی به خانه بیاورید. این زمان به نوزاد فرصت می‌دهد تا با فرد جدید آشنا شود و شما هم با خیال راحت کودک را به او بسپارید. -
تغذیه قبل از جدایی
گرسنگی می‌تواند اضطراب جدایی را تشدید کند. بهتر است زمان رفتن شما درست بعد از شیر دادن یا وعده غذایی نوزاد باشد تا آرامش بیشتری داشته باشد. -
وداع کوتاه و آرام
هنگام خداحافظی، کوتاه و بدون گریه باشد. گفتن خداحافظی ضروری است اما طولانی و احساسی نباشد؛ شما بعدها فرصت دارید دوباره به هم نزدیک شوید. -
حواس‌پرتی با اسباب‌بازی‌ها یا کتاب‌های مورد علاقه
اگر نوزاد مشغول بازی یا کتاب محبوبش باشد، جدایی شما کمتر احساس می‌شود و راحت‌تر آن را می‌پذیرد. -
ایجاد یک برنامه ثابت
نوزادان عاشق الگو و تکرار هستند. برای زمان رفتن و برگشتن، یک برنامه منظم داشته باشید؛ مثلاً هنگام رفتن یک عروسک خاص و یک آهنگ کوتاه و هنگام بازگشت، آغوش گرم و یک آهنگ جدید. -
پیگیری وضعیت کودک
تماس با مراقب برای اطلاع از وضعیت نوزاد مشکلی ندارد، ولی بهتر است از تماس تصویری یا تلفنی با خود کودک در غیاب شما اجتناب کنید، زیرا ممکن است باعث سردرگمی او شود.
نحوه برخورد با اضطراب شبانه نوزاد
کودکان ۸ تا ۱۲ ماهه ممکن است هنگام شب به دلیل اضطراب جدایی بیدار شوند. برای آرام کردن کودک و مدیریت اضطراب جدایی نوزاد در خواب:
- بدون بلند کردن کودک، با لمس آرام و صحبت کردن ملایم او را آرام کنید
- ادامه روال شبانه منظم (حمام، شیر یا بطری، داستان کوتاه و بوسه) باعث امنیت کودک می‌شود
- توجه داشته باشید که بیداری شبانه و گریه کودک در این سنین طبیعی است و به تدریج کاهش می‌یابد
اضطراب جدایی در کودکان پیش دبستانی و دبستانی
بسیاری از والدین تجربه کرده‌اند که کودکشان در روزهای ابتدایی مدرسه با گریه، ترس از جدایی و امتناع از ورود به کلاس مواجه می‌شود. این موضوع یکی از شایع‌ترین نشانه‌های اضطراب جدایی در کودکان مدرسه ای است و معمولاً با نگرانی شدید کودک از دوری والدین، دل‌درد یا سردردهای مکرر، و حتی پرخاشگری همراه می‌شود. اگرچه این حالت در هفته‌های اول مدرسه طبیعی است، اما در برخی موارد ممکن است شدت زیادی پیدا کند و بر یادگیری و روابط اجتماعی کودک تأثیر بگذارد. برای مدیریت ترس از جدایی در مدرسه و مهد کودک می‌توان از روش‌هایی مانند ایجاد روتین ثابت صبحگاهی، تمرین جدایی‌های کوتاه در خانه، همراهی تدریجی کودک در محیط مدرسه و مشاوره با روانشناس کودک استفاده کرد. مداخله به‌موقع والدین و همکاری با معلمان می‌تواند نقش مهمی در کاهش اضطراب و افزایش اعتماد به نفس دانش‌آموز داشته باشد.
مدیریت اضطراب جدایی در کودکان
تحقیقات معتبر Mayo Clinic نشان می‌دهد که متد درمانی شناختی رفتاری (CBT)، به‌خصوص درمان مبتنی بر مواجهه (exposure therapy)، یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کمک به کودکان مبتلا به اضطراب جدایی در کودکان در محیط مدرسه است. در این روش کودک به‌تدریج در برابر ترس از جدایی یا رفتن به مدرسه قرار می‌گیرد تا به مرور با آن کنار بیاید. علاوه بر این، توصیه می‌شود که خود والدین باید با صحبت درباره مدرسه، نشان دادن تصاویر محیط مدرسه و فراهم کردن فرصتی برای بازدید از محیط، آماده‌سازی اولیه را برای کودک انجام دهند تا ترس از جدایی در مدرسه کاهش یابد.
مؤسسات روان‌شناسی آموزشی نیز تأکید دارند که ایجاد یک رویه صبحگاهی ثابت، استفاده از اشیای انتقالی آرام‌بخش (مثل عروسک یا عکس) و برقراری ارتباط نزدیک با معلم برای همراهی احساسی، در کنار استفاده از جملاتی مانند «میدونم احساس نگرانی می‌کنی، اما تو شجاعی و می‌تونی!» در کاهش اضطراب بسیار مؤثر هستند.
نتیجه‌گیری
اضطراب جدایی بخشی طبیعی از رشد کودک و نوزاد شماست و معمولاً با گذر زمان کاهش می‌یابد. شناخت سنین شایع، علائم و روش‌های پیشگیری و درمان به والدین کمک می‌کند تا با آرامش و صبر کودک خود را حمایت کنند. حفظ برنامه‌های منظم، ایجاد فرصت‌های کوتاه برای جدایی و استفاده از اشیای آرام‌بخش از مهم‌ترین راهکارها است. در موارد شدید، مراجعه به متخصص روان شناس یا روان پزشک کودک توصیه می‌شود.
سوالات متداول
